Dòng FDI đang chuyển hướng: Từ số lượng sang chất lượng và cuộc sàng lọc dự án

Gần ba thập kỷ thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) theo mô hình "sẵn sàng trải thảm" đã đưa Việt Nam trở thành một trong những công xưởng lớn nhất toàn cầu. Tuy nhiên, Chính phủ đã kiên quyết chuyển hướng chiến lược, nhận thức rõ nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình và cần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Đến cuối quý III/2025, việc sàng lọc FDI đã trở nên nghiêm ngặt hơn bao giờ hết, tập trung vào ba tiêu chí chính: công nghệ cao, quản trị hiện đại, và giá trị gia tăng lớn.

Theo đánh giá của chuyên gia kinh tế TS. Nguyễn Trí Hiếu, sự chuyển dịch này được phản ánh rõ qua cơ cấu và quy mô các dự án được cấp phép cho thấy nhà đầu tư quốc tế đang thay đổi quan điểm, không chỉ tìm nhân công rẻ mà tìm các địa điểm có chuỗi giá trị, công nghệ và môi trường đầu tư tốt. Ông từng nhấn mạnh số lượng dự án điều chỉnh vốn tăng mạnh là minh chứng cho xu hướng "lọc vàng từ cát" thay vì trải thảm đại trà.

Bên cạnh đó, chuyên gia kinh tế TS. Lê Hoài Quốc nhận định, chính sách thu hút FDI không nên chỉ dừng lại ở con số đăng ký mà phải tính đến hiệu quả chuyển giao công nghệ và năng lực sản xuất nội địa. Ông khẳng định, chính sách cần thúc đẩy chuyển giao công nghệ từ FDI, qua đó nâng cao năng lực sản xuất và sức cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam.

Công nghiệp chế tạo và đổi mới sáng tạo đóng vai trò là động lực tăng trưởng chính

Theo số liệu của Cục Thống kê (Bộ Tài chính), tính đến 31/8/2025, tổng vốn FDI đăng ký vào Việt Nam đạt 26,14 tỷ USD, tăng 27,3% so với cùng kỳ năm 2024; vốn FDI thực hiện (giải ngân) 8 tháng ước đạt 15,4 tỷ USD (tăng 8,8%). Trong cơ cấu vốn, ngành công nghiệp chế biến-chế tạo vẫn dẫn đầu: vốn đăng ký cấp mới vào ngành này trong 8 tháng là xấp xỉ 6,53 tỷ USD, trong khi tổng vốn đăng ký (mới + điều chỉnh) liên quan ngành đạt xấp xỉ 13,64 tỷ USD (chiếm trên 60% nếu tính cả điều chỉnh). Vốn FDI thực hiện chảy vào ngành này trong 8 tháng đạt xấp xỉ 12,57 tỷ USD (chiếm ~81,6% vốn FDI thực hiện). Lũy kế đến nay, vốn FDI còn hiệu lực trong công nghiệp chế biến-chế tạo vào khoảng 320,7 tỷ USD, chiếm xấp xỉ 61,3% tổng vốn FDI còn hiệu lực của cả nước.

"Nếu Việt Nam duy trì chính sách sàng lọc chặt chẽ và cải thiện hạ tầng số, vốn FDI thực hiện năm 2026 hoàn toàn có thể vượt mốc 22–23 tỷ USD, tập trung nhiều hơn vào các ngành công nghệ cao và sản xuất xanh", ông Hiếu nhận định.

Còn theo ông Quốc dự báo, năm 2026 sẽ là giai đoạn bản lề cho các dự án đã được cấp phép trong 2024–2025 đi vào vận hành. Nếu quá trình kết nối doanh nghiệp Việt với các chuỗi cung ứng FDI được đẩy mạnh, chúng ta có thể thấy rõ tỷ lệ nội địa hóa tăng nhanh, tạo động lực lớn cho công nghiệp chế tạo.

Công nghiệp chế tạo và đổi mới sáng tạo: Trục xương sống cho giai đoạn tăng trưởng tiếp theo

Có thể thấy, cuộc chơi vốn ngoại mới đang định hình lại cơ cấu kinh tế Việt Nam, trong đó, công nghiệp chế tạo và đổi mới sáng tạo đóng vai trò là động lực tăng trưởng chính. Dòng vốn FDI mới đang tập trung vào các khu công nghệ cao, tạo ra sự lan tỏa về công nghệ và quản trị. Chính phủ cũng điều chỉnh các cơ chế ưu đãi về thuế, đất đai, hỗ trợ hạ tầng để thu hút các nhà đầu tư đáp ứng tiêu chí chất lượng cao.

Hiện tại, các dự án lớn không chỉ dừng ở lắp ráp đơn thuần mà đã đi sâu vào các khâu có giá trị gia tăng cực cao như kiểm thử, đóng gói (packaging), và bước đầu là nghiên cứu thiết kế (R&D) trong lĩnh vực bán dẫn và điện tử. Các nhà đầu tư từ Nhật Bản, Hàn Quốc và châu Âu cũng đang chuyển dịch các cơ sở sản xuất cơ khí chính xác, phục vụ cho ngành công nghiệp ô tô, nhằm tận dụng các hiệp định thương mại tự do (FTA). Việt Nam cũng có những động thái rõ rệt để yêu cầu các nhà đầu tư FDI phải có cam kết về R&D và chuyển giao công nghệ. Chiến lược này hướng tới việc tạo ra hiệu ứng lan tỏa ngược (backward linkage), tạo áp lực và cơ hội cho các doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận công nghệ và quản lý tiên tiến.

Theo ông Hiếu, việc thu hút các tập đoàn sản xuất chip hoặc linh kiện hàng không không chỉ mang lại vốn mà còn mang theo hệ sinh thái công nghệ, buộc các doanh nghiệp phụ trợ trong nước phải nâng cấp tiêu chuẩn. Đây chính là chìa khóa để Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu ở những nấc thang cao hơn. Để tận dụng tốt xu hướng vốn ngoại chuyển hướng vào công nghiệp chế tạo và công nghệ cao, việc hợp tác giữa doanh nghiệp nội địa và FDI là then chốt. Cần tập trung phát triển công nghiệp hỗ trợ, đào tạo nhân lực, và thiết lập các khu công nghiệp - khu R&D thông minh, tận dụng tối đa các FTA thế hệ mới như CPTPP, EVFTA, và RCEP để thu hút nhà đầu tư muốn tiếp cận thị trường lớn.

Về mặt chính sách, ưu đãi thuế, đất đai, thủ tục hành chính phải được bảo đảm ổn định và minh bạch. Sự chủ động từ chối các dự án FDI không đáp ứng yêu cầu công nghệ cao hay giá trị gia tăng thấp là cần thiết. Cần xác định rõ "tiêu chí dự án FDI thế hệ mới" và kiên định với chính sách "chọn lọc" thay vì chạy theo số lượng.

Những nút thắt cần tháo gỡ: Nhân lực chất lượng cao và hạ tầng đồng bộ

Chiến lược sàng lọc FDI mang lại triển vọng lớn, song các chuyên gia kinh tế đánh giá rằng, để thu hút và giữ chân các "đại bàng" công nghệ, Việt Nam phải đối diện và giải quyết triệt để những nút thắt nội tại. Nhu cầu về kỹ sư, chuyên gia kỹ thuật trong các lĩnh vực bán dẫn, AI, và sản xuất thông minh đang tăng vọt, đòi hỏi phải có sự thay đổi mang tính cách mạng trong đào tạo. Chính phủ và các bộ ban ngành đã đặt ra lộ trình nâng cao kỹ năng lao động, đào tạo kỹ sư công nghệ cao, nhằm tăng khả năng đáp ứng yêu cầu sản xuất – công nghệ mới từ các dự án FDI.

Việt Nam đã chính thức bước vào một giai đoạn mới của việc thu hút vốn ngoại.

Bên cạnh đó, năng lực công nghiệp hỗ trợ trong nước vẫn là một rào cản đáng kể. Theo TS Tô Hoài Nam - Phó Chủ tịch Thường trực, kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam, nhiều doanh nghiệp Việt Nam chưa đủ tiêu chuẩn để tham gia sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt trong các linh kiện điện tử và bán dẫn phức tạp.

Thêm vào đó, chi phí đầu vào vẫn là một vấn đề lớn. Chi phí logistics, chi phí năng lượng và chi phí hạ tầng khác chưa thực sự cạnh tranh, tạo thành rào cản cho các dự án công nghệ cao. Việc nâng cấp năng lực logistics, phát triển nguồn điện ổn định và hoàn thiện hệ thống giao thông liên vùng là những đòi hỏi cấp thiết để giảm chi phí và nâng cao sức hấp dẫn cho môi trường đầu tư.

Việt Nam đã chính thức bước vào một giai đoạn mới của việc thu hút vốn ngoại. Nếu tiếp tục chính sách chọn lọc, đầu tư công nghiệp hỗ trợ, nguồn nhân lực và hạ tầng được phát triển đồng bộ, Việt Nam có cơ hội vươn lên trở thành trung tâm sản xuất công nghệ cao trong khu vực. Tuy nhiên, sự thành công đòi hỏi phải kiên trì đổi mới sáng tạo như nòng cốt, tránh thu hút dự án công nghệ lạc hậu, và luôn đảm bảo thực thi chính sách nhất quán.